Czytania uczymy się w dzieciństwie i czytamy przez całe życie. Od dzieciństwa jesteśmy zaangażowani w odczytywanie emocji i odkrywanie, jakie myśli kryją się spojrzeniach i komunikatach innych ludzi. Podobnie jak świat wokół nas, tak też świat fikcji literackiej jest pełen skomplikowanych postaci, których wewnętrzne życie nierzadko jest łatwe do zrozumienia. Mimo wszystko, bez szczególnej zachęty ciągle rozważamy, co kryje się w spojrzeniach innych lub co ktoś miał na myśli mówiąc do nas „postarzałaś się”.
Analogicznie, gdy czytamy powieść rozmyślamy,
dlaczego główny bohater ukrywa swoje spojrzenie przed ukochaną wracając późnym rankiem do domu.
Czy czytanie tekstów pisanych i czytanie emocji i myśli innych osób są ze sobą powiązane? A jeśli tak, to czy odstępując od czytania ze względu na problemy z uwagą, pamięcią roboczą, koncentracją wyłączamy się powoli z świata narracji, wiedzy, informacji, ale także osłabiamy nasze kompetencje do rozumienia innych osób, patrzenia na świat z różnych perspektyw, czy też odczuwania emocji i przeżyć innych osób?
Dziś zadajemy sobie często pytanie, jak przeciwdziałać powolnemu zamykaniu się osób starszych w czterech ścianach, wycofywaniu się z życia społecznego, wyłączaniu się z obiegu informacji i tworzonych społecznych narracji.
Być może jest tak, że nasz mózg i umysł działa holistycznie, tak że wraz z osłabianiem jednej kompetencji pojawia się zawsze efekt domina. Być może jest tak, że nasze życie z innymi oparte na odczytywaniu pragnień, myśli, emocji wymaga treningu w świecie fikcji. To zaś daje nam czytanie książek lub słuchanie historii i opowiadań. Wreszcie, być może jest tak, że umysł z wiekiem podobnie, jak ciało wymaga wzmożonej stymulacji jednocześnie w różnych obszarach.
Czytanie i empatia to dwa kluczowe słowa określające kompetencje, bez których nasze życie pozbawione byłoby dostępu do historii, wiedzy, informacji, ale także innych ludzi. Osoba przestająca czytać i rozumieć, co wyrażają twarze wokół niej przechodzi samorzutnie w świat izolacji i zamknięcia. Jesteśmy przekonani, że do samotności prowadzi wiele dróg.
Dlatego w wielu naszych badaniach kognitywnych chcemy spojrzeć na problem naszych kompetencji poznawczych i społecznych w perspektywie ich zmian następujących z wiekiem, szczególnie zmian w wieku podeszłym. Tak też jest w naszym projekcie. Po licealistach, studentach i osobach w średnimi wieku postanowiliśmy przebadać seniorów. W tym celu udaliśmy się do Ciechocinka, do Klubu Senior+ Niezapominajka.
Czytanie fikcji, czytanie emocji i myśli
Łączymy te dwie kompetencje i tratujemy je jako powiązane ze sobą. Obie z nich wymagają od nas elastycznych zasobów interpretacyjnych, obu z nich uczymy się kulturowo i obie istotnie rekonfigurują nasz system poznawczy. Dzięki precyzyjnym badaniom neurokognitywnym, jak np. obrazowanie mózgu, wiemy, że dzięki nauce czytania tekstów, ale także dzięki uczeniu się odczytywania myśli i emocji wyłaniają się w naszych mózgach nowe mechanizmy poznawcze, nowe mechanizmy uczenia się kulturowego. Wchodząc w rolę czytelnika tworzymy w naszych głowach świat reprezentacji subiektywnych bohaterów literackich i trenujemy nasze zdolności społeczne, które następnie aktywizujemy w realnym życiu, w spotkaniach z przyjaciółmi i rodziną. Wiemy, że dzięki tym zdolnościom nie tylko uzyskujemy wiele informacji o świecie, który nas otacza. W dodatku czytając ćwiczymy nasz umysł; podobnie ćwiczymy nasze mięśnie, gdy spacerujemy.
Dlatego pragniemy przebadać kognitywne korelaty czytania, takie jak pamięć, uwaga, koncentracja i elastyczność myślenia.
Chcemy zrozumieć, jak te kluczowe zdolności, które wspomagają czytanie zmieniają się w ciągu całego życia i jak wpływają na naszą chęć, i motywację do czytania. Jednocześnie to, co dzieje się w naszej głowie w trakcie czytania łączymy z badaniami nad empatią i umiejętnością odczytywania emocji i stanów mentalnych.
W Ciechocinku nasi Seniorzy, podobnie jak wcześniej studenci, byli proszeni o rozwiązanie wielu testów i zadań pokazujących, jak działa nasza pamięć, uwaga i koncentracja, ale także jak kształtuje się nasz system motywacyjny do czytania, dobrostan itd. I tak np. prosiliśmy ich o przeczytanie kilku tekstów, o rozpoznanie stanów emocjonalnych osób w oparciu o serię zdjęć przedstawiających oczy (bez obrysu twarzy i mimiki ust), o poradzenie sobie z testem faux pas opisującym gafy społeczne, które mają miejsce, gdy ktoś mówi coś, czego nie powinien był powiedzieć. Z własnego doświadczenia wiemy, że niektóre testy były bardzo skomplikowane.
Analiza wyników tak wielu zadań pozwoli nam rozwiązać zagadkę,
co dzieje w zakamarkach naszego umysłu,
kiedy czytamy teksty i kiedy czytamy emocje. Dzięki Seniorom z Ciechocinka możemy to zrozumieć, a w szczególności poznać jak te kompetencje zmieniają się z wiekiem. W konsekwencji możemy odpowiedzieć na bardzo praktyczne pytanie – jak na każdym etapie naszego życia ćwiczyć umysł, aby nie tracił tak ważnych dla nas zdolności, które utrzymują chęci do poszukiwania wiedzy i kontaktów z innymi przez całe nasze życie.
Nasze badania były możliwe dzięki porozumieniu z dnia 9 maja 2023 r. pomiędzy Uniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu a Gminą Miejską Ciechocinek – Urzędem Miejskim w Ciechocinku i bezpośredniemu zaangażowaniu Pani Ewy Strzeleckiej-Słomkowskiej, dyrektor MOPS w Ciechocinku, i Pań instruktorek Renaty Kosteckiej i Iwony Różańskiej. W sposób szczególny dziękujemy nieocenionej w pomocy Pani Joannie Kemparze.
Zespół Katedry Kognitywistyki UMK kierowany przez prof. Arkadiusza Guta w składzie dr Anna Karczmarczyk, dr Andrzej Zykubek, mgr Jakub Janczura, razem ze studentami kognitywistyki, przez niemal pół roku przebadał umiejętności poznawcze ponad 60. Seniorów. Zebrany ogromny materiał empiryczny posłuży nam do analiz porównawczych pomiędzy grupami różniącymi się średnią wieku. Chcemy również ocenić czy rozwój i istnienie tych kompetencji różni się międzykulturowo, dlatego uzyskane wyniki wykorzystamy do porównania z danymi zebranymi np. w Chinach.
W piątek, 28 czerwca 2024 r., w Katedrze Kognitywistyki UMK podsumowywaliśmy pierwszy etap projektu „Reading and Mindreading” z udziałem wcześniej przebadanych przez nas seniorów z Ciechocinka – z KLUBu Senior +Niezapominajka. Przez ostatnie pół roku realizowaliśmy projekt naukowy, w którym my i nasi studenci podczas systematycznych wyjazdów do Ciechocinka badaliśmy jednoczesne zmiany następujące z wiekiem w sferze czytania (print reading) i odczytywania stanów mentalnych: myśli i emocji (mindreading). Bez tych wspaniałych osób z Klubu Senior+ – naszych uroczych Gości ten projekt naukowy byłby niemożliwy do zrealizowania.
Po przebadaniu studentów przyszła pora na liczną grupę seniorów. Badanie jednej osoby zajmowało prawie dwie godziny i obejmowało zbadanie przeróżnych kompetencji, tj. zadania na czytanie i słuchanie, ponadto badaliśmy uwagę, pamięć roboczą i hamowanie, czyli cały szereg funkcji wykonawczych, a także sposoby radzenia sobie z rozpoznawaniem emocji i wychwytywaniem gaf czy faux pas.
Piątkową uroczystość zaszczyciła swą obecnością Pani Prorektor (elekt) do spraw promocji i kontaktów z otoczeniem społeczno-gospodarczym – prof. @Joanna Kucharzewska oraz Pan Prorektor (elekt) do spraw nauki – prof. Adam Kola. Na spotkaniu była także stojąca na czele Rady do Spraw Polityki Senioralnej Pani prof. Marta Podhorecka. Przy okazji mogliśmy też gościć Panią Ewę Strzelecką-Słomkowską, dyrektor MOPS w Ciechocinku, która wraz z instruktorkami Renatą Kostecką i Iwoną Różańską, i nieocenioną w pomocy Joanną Kemparą organizowały nasze badania na miejscu, w Ciechocinku.
Były więc wykłady, pokazy z użyciem wirtualnej rzeczywistości, pokazy eye trackingu i warsztaty o tym jak oczami można sterować komputerem, a nawet pisać emaile itd., był pokaz iluzji i sztuczek oraz pokaz gier komputerowych. Opowiadaliśmy o różnicach kulturowych w rozumieniu emocji i relacji, o prawach serca i prawach rozumu – zwłaszcza w kontekście małżeństwa.
Nasze spotkanie było okazją do długich dyskusji i zaprezentowania naszej siedziby w Instytucie Psychologii UMK. A na koniec intelektualnych zmagań czekał na nas smakowity grill…
Warto podkreślić, że to imponujące badanie nie byłoby możliwe bez pracowników Katedry, szczególnie dra Andrzeja Zykubka, dr Anny Karczmarczyk czy Jakuba Janczury, zaś piątkowe spotkanie bez wsparcia dr. Tomasza Komendzinskiego, Sławka Dudy, Mileny Celebudzkiej i Piotra Bekiera.
Ale nade wszystko jesteśmy wdzięczni naszym studentom Kognitywistyki; ich zaangażowanie, profesjonalizm, dojrzałość naukowa i umiejętność komunikacji uczyniła możliwym zebranie ogromnej liczby danych.
Dziękujemy naszym studentom z Toruńskiego Koła Kognitywistycznego, a w szczególności Roksanie Zielińskiej, Filipowi Wiśniewskiemu, Dawidowi Hudzikowskiemu, Dorocie Domagalskiej, Natalii Karczmarczyk, Jessice Ryglewicz, Joannie Szopieraj, Joannie Sidor, Michałowi Duszyńskiemu i Mateuszowi Jezierskiemu.
Nie ma przypadku, że to właśnie Kognitywistyka jako jedyny kierunek studiów na Uniwersytetcie Mikołaja Kopernika w Toruniu otrzymał Certyfikat Jakości Doskonały Kierunek.
Siłą naszą są nasi studenci i są naszym zobowiązaniem.
Arkadiusz Gut i Andrzej Zykubek